نویسنده: استخراج از فرهنگ‌نامه و راهنمای کاربر داده‌های موج دوم مطالعه طولی در ایران، گردآورندگان: زین‌العابدین صفری، علی عسگری، مونا مهدیان، موسسه آموزشی پژوهشی هم‌نوای آوای رویش، چاپ یکم، ۱۳۹۵
چکیده:
در این مقاله یازده مورد از آزمون‌های به کار رفته در دو موج مطالعه طولی کودکی در ایران، جهت آشنایی معرفی می‌شوند. مطالعه طولی کودکی در ایران یک مطالعه طولی هشت ساله است که به منظور بررسی ساحتهای مختلف رشد کودکان از پیشدبستان (۴ سالگی) تا انتهای دبستان (۱۲ سالگی) طراحی شده و هدف اصلی آن تبیین ارتباط میان دو نوع داده: الف) ویژگی‌های فردی، خانوادگی و جمعیتشناختی هر کودک و نیز بافتارهای رشد (مثلاً خانه، پیش‌دبستانی، مهدکودک و دبستان) و ب) داده‌های حاصل از رشد کودکان در ساحتهای شناختی، اجتماعی هیجانی، معنوی، فرهنگی، جسمی، سلامت، و اقتصادی است.
پرسشنامه غربالگری اختلال‌های اجتماعی/ هیجانی (KIST )- ساحت اجتماعی- هیجانی
نسخه فارسي پرسشنامه غربالگری اختلال‌های اجتماعی/ هیجانی (دادستان و ديگران، ۱۳۸۹) توسط میلر و ديگران (۱۹۹۷) گسترش يافته است و از لحاظ محتوایی دو قلمرو رفتارهای (مهارت‌هاي) سازشیافته و رفتارهای سازش نایافته را پوشش می‌دهد. در پرسشنامه اصلی همه رفتارهای کودک از لحاظ روانسنجی به هفت زیرمقیاس مهارت‌های ارتباطی، مهارت‌های زندگی روزمره، رفتارهای فزون کنشی/ بیتوجهی، رفتارهای سازش نایافته، نشانه‌‌های اضطراب جدایی، جامعه پذيري یا مهارت‌های ارتباط با همسالان و رفتارهای خواب و تغذیه تقسیم و با ۵۰ گویه در مقیاس پنج امتیازی (۱= هرگز تا ۵= هميشه) اندازه‌گیری می‌شوند. اما در نسخه فارسی آن، با حذف ۴ گویه و نیز ایجاد تغییراتی در ساختار عاملی پرسشنامه در نهایت شش عامل رفتارهای سازش نایافته/فزون‌‌کنش، مهارت‌های اجتماعی، مهارت‌های ارتباطی، مهارت‌های زندگی روزمره، مهارت‌های تغذیه و نشانه‌‌های اضطراب جدایی اندازه گيري ميشود (دادستان و ديگران، ۱۳۸۹). این پرسشنامه توسط والد و مربی کودک تکمیل می‌شود.
آزمون رشد زبان (TOLD) ساحت شناختی
آزمون رشد زبان (نیوكامر و هامیل، ۱۳۹۰) كه بر پايه يك مدل دو بعدي شامل نظام‌هاي زبان شناختي و مختصات زبان شناختي توسعه يافته داراي ۹ زيرمقياس و ۲۱۰ سوال است كه از شش زيرمقياس مربوط به معناشناسي و نحو از آزمون‌‌هاي اصلي و ۳ زيرمقياس مربوط به واج‌شناسي از زيرمقياس‌هاي تكمیلي تشكيل شده است. آزمون معناشناختي شامل واژگان تصويری، واژگان ربطی، واژگان شفاهی، آزمون نحوي شامل درك دستوری، تقلید جمله، تكمیل دستوری، آزمون واج‌شناختي شامل تمايزگذاری كلمه، تحلیل واجی و تولید كلمه ميشود.
مقياس ﻫﻮش اوليه قبل از دبستان وﻛﺴﻠﺮ (WPSSI) ساحت شناختی
نسخه فارسي مقياس ﻫﻮش اوليه قبل از دبستان وﻛﺴﻠﺮ (ﺷﻬﻴﻢ، ۱۳۹۰) كه براي كودكان ۲ تا ۷ سال طراحي شده داراي ۱۲ زﻳﺮآزﻣــﻮن شامل ۶ آزﻣــﻮن ﻛﻼﻣــﻲ (اطلاعات، لغات، محاسبات عددي، تشابهات، درك مطلب و جملات) و ۶ آزﻣــﻮن ﻏﻴﺮﻛﻼﻣــﻲ يا ﻋﻤﻠﻲ (خانه حيوانات، تكميل تصاوير، مازها، طرح هندسي، طراحي با قطعات و تكرار خانه حيوانات) اﺳﺖ.
مقیاس احساس دینی کودکان – ساحت معنوی
به منظور اندازه‌گیری احساس کودک نسبت به مسائل دینی ابزاری با عنوان مقیاس احساس دینی کودکان با ۹ ماده توسعه یافت که ۷ ماده آن مربوط به احساس کودک به اعمال و رسوم دینی است و دو ماده به منظور اطمینان نسبت به ثبات پاسخ آزمودنی‌ها طراحی شده است. به منظور جامعیت بخشیدن به اندازه‌گیری احساس کودکان نسبت به مسائل دینی؛ ماده‌های مقیاس به اعمال و رسوم دینی، رفتن به اماکن دینی، انجام اعمال دینی و مراسم دینی می‌پردازد. در هر مورد کودک باید احساس خود را به داستان (سناریوی) کوتاهی که برای وی خوانده می‌شود، نشان دهد. برای کمک به کودک به منظور بیان احساس واقعی و متناسب خود از یک مقیاس ۳ درجه‌ای (خوشحال، بی‌تفاوت و ناراحت) استفاده شد که به صورت سه صورتک که هر کدام نمایان‌گر یکی از سه احساس خوشحال، بی‌تفاوت و ناراحت است تنظیم شده است. برای پاسخ به هر سناریو از کودک خواسته می‌شود تا یکی از ۳ صورتکی که احساس قهرمان داستان را توصیف می‌کند، انتخاب کند. افزون‌براین، پس از ارائه پاسخ توسط کودک از او خواسته می‌شود تا دلیل خود را نیز برای انتخاب آن صورتک بیان کند. تا از این طریق داده‌های ارزشمندی در اختیار بگذارد.
مقیاس خودکنترلی برای کودکان – ساحت اجتماعی- هیجانی
مقیاس خودکنترلی برای کودکان بر اساس تعاریف شناختی-رفتاری از مفهوم خودکنترلی و توسط همفری (۱۹۸۲) توسعه یافته است. این مقیاس به گونه‌ای تهیه و تنظیم شده است که می‌تواند توسط مادر (والد) و مربی (معلم) تکمیل شود. ساختار مقیاس دارای دو بخش یا زیرمقیاس به قرار زیر است:
شناختی-شخصی: این زیرمقیاس توانایی تمرکز بر تکلیف را با ۱۰ سؤال اندازه‌گیری می‌کند.
رفتاری/ بین‌فردی: این زیرمقیاس رفتارهای آزاردهنده یا اختلالی را با ۵ سؤال اندازه‌گیری می‌کند.
نمره‌گذاری مقیاس نیز بر اساس طیف لیکرت با محتوای «خیلی کم، کم، زیاد، خیلی زیاد» است.
آزمون زبان خارجه – ساحت شناختی
این آزمون برای کودکان پیش‌دبستانی ۲ و با استفاده از ابزارهای استاندارد بین‌المللی، هدف‌های آموزش زبان در دوره پیشدبستان، کتاب‌ها و محتوای آموزشی در آموزشگاه‌های زبان در سطح کشور تهیه شده است. آزمون شامل چهار خرده آزمون به قرار زیر است:
صحبت کردن (۱۸ سوال)، خواندن (۶ سوال)، نوشتن (۳ سوال)، و گوش دادن (۱۷ سوال)
نمره‌گذاری مقیاس به صورت دو ارزشی (۱ برای پاسخ درست و ۰ برای پاسخ نادرست) انجام می‌شود. دامنه نمره آزمون بین ۰ تا ۴۳ قرار دارد.
آزمون فعالیت بدنی کودکان پیش‌دبستانی – ساحت جسمی
این ابزار برای اندازه‌گیری عادات فعالیت بدنی و رفتارهای بی‌تحرک کودکان در محیط خانه و در ۳ روز (۱ روز در طول هفته و ۲ روز آخر هفته) طراحی شده و دارای ۳۷ سوال است. برای پاسخ‌گویی به هر سوال مدت زمان ۱۵ ثانیه تا ۱ دقیقه در نظر گرفته می‌شود. این پرسشنامه شامل یک فهرست از فعالیت‌های عمومی کودکان پیش‌دبستانی است که با پاسخ «بله» یا «خیر» تعیین و اگر پاسخ «بله» باشد مدت زمان صرف شده در آن فعالیت مشخص می‌شود. افزون براین، اطلاعاتی نیز در مورد اینکه آیا کودک در فعالیت‌های سازمان‌یافته در طول هفته شرکت کرده است، به دست می‌دهد. والدین نوع فعالیت، زمان صرف‌شده در هر فعالیت و تعداد دفعاتی که معمولاً در آن هفته فعالیت انجام می‌شود را گزارش می‌دهند. اطلاعات دیگری نظیر مدت زمانی که کودک در خارج از خانه می‌گذراند و یا شرایط آب و هوایی که می‌تواند بر رفتارهای فعالیتی تأثیر بگذارد را نیز شامل می‌شود.
پرسشنامه با این فرض طراحی شده است که تأثیرات چندگانه بر رفتار کودک وجود دارد که منعکس‌کننده چارچوب اجتماعی-زیست‌محیطی است. موارد مربوط به این تأثیرات بالقوه؛ فعالیت بدنی، عادات و نگرش‌های والدین، جمعیت خانواده، محیط خانه و محله و ماهیت فعالیت‌های کودک را در برمی‌گیرد. سؤال‌های مربوط به فعالیت کودک با استفاده از مقیاس درجه‌بندی‌بندی فعالیت کودک به ۵ سطح پیش‌رونده ۱) به گونه کامل ثابت، ۲) ثابت اما با حرکت یک عضو یا تنه، ۳) در حال حرکت به آرامی، ۴) در حال حرکت با سرعت متوسط، ۵) در حال حرکت با سرعت، طبقه‌بندی می‌شود.
مجموعه آزمون‌های پیشرفت تحصیلی – ساحت شناختی
آموزش دانش‌آموزان با هدف پیشرفت آنها در زمینه تحصیلی صورت می‌گیرد. پیشرفت تحصیلی به معنای تسلط بر اطلاعات و دانش‌های نظری در یک زمینه معین است، اینکه فراگیران تا چه حد در رسیدن به اهداف دوره آموزشی موفق بوده‌اند. مسئله پیشرفت تحصیلی دانش-آموزان، یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی آموزش و پرورش است و تمام کوشش‌های این نظام، در واقع برای تحقق بخشیدن به این امر است.
آزمون پیشرفت تحصیلی پایه اول دبستان، از ۳ آزمون پیشرفت تحصیلی خواندن، نوشتن و ریاضی تشکیل شده است. آزمون پیشرفت تحصیلی خواندن دارای ۵ خرده آزمون خواندن کلمه‌ها، روان‌خوانی، درک مطلب شنیداری، خواندن ناکلمه‌ها و درک مطلب نوشتاری است. آزمون پیشرفت تحصیلی نوشتن ۷ سؤال دارد که تشخیص صدا و بخش، نوشتن کلمات، جمله‌سازی و درست‌نویسی را اندازه می‌گیرد. آزمون ریاضی ۱۵ سؤال دارد که مؤلفه‌هایی مانند الگویابی، حل مسئله، عملیات ریاضی، ساعت و استفاده از ابزار را اندازه می‌گیرد.
پرسشنامه نگرش کودکان به کامپیوتر – ساحت شناختی
به منظور توسعه یک پرسشنامه برای اندازه‌گیری بعد نگرشی مؤلفه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در دوره سنی پیش‌دبستانی، منابع نظری و تجربی و نیز ابزارهای اندازه‌گیری موجود مورد بررسی قرار گرفت. با مبنا قرار دادن ابزارهای موجود و نیز در نظر گرفتن منابع نظری، پرسشنامه حاضر شامل ۲۰ ماده برای کودکان سن پیش‌دبستانی و با چهار مؤلفه به شرح زیر توسعه یافت:
- عاطفه نسبت به کامپیوتر: احساس و هیجان کودک نسبت به کار و بازی با کامپیوتر مانند جذاب و جالب بودن، لذت بخش بودن و علاقمند بودن به کامپیوتر.
- سهولت ادراک شده: اشاره به توانایی کودک در کار با کامپیوتر و نیز دشواری یا آسانی کار و بازی با آن.
- سودمندی ادراک شده: اشاره به مفید بودن کار با کامپیوتر مانند سرعت، زمان و نیز فواید و پی‌آمدهای مثبت آن.
- اهمیت کامپیوتر: نگرش کودک نسبت به نقش و مهم بودن کامپیوتر در یادگیری و کسب توانایی‌های آتی.
آزمون مهارت‌های اولیه ریاضی – ساحت شناختی
مهارت‌های اولیه لازم در ریاضی شامل شایستگی در اعداد (به معنای توانایی درک ارزش مقادیر کم)، قضاوت در مورد اعداد، بزرگی و کوچکی آنها، شمارش، پیوند دادن و گسستن مجموعه‌ها از هم می‌باشد. به بیان دیگر مهارت‌های ابتدایی ریاضی شامل طیف گسترده‌ای از مهارت‌ها مانند شمارش شفاهی، مقایسه، مرتب‌سازی، تخمین، حساب (شامل جمع و تفریق اولیه و راهبردهای شمارش)، تفکر فضایی، اشکال، اتصال و جدا کردن اشکال هندسی، و محاسبه (محاسبه طول، سطح، حجم و وزن) معرفی می‌شود. در راهنمای برنامه و فعالیت‌های آموزشی و پرورشی دوره پیشدبستان کشور گر چه به محتوای مجزا و مشخصی با نام مهارت‌های ریاضی اشاره‌ای نشده است، اما موارد موجود در این سند را می‌توان جزء مهارت‌های اولیه ریاضی دانست.
مقیاس مهارت‌های اولیه ریاضی دارای ۳۵ سؤال از چهار زیرمقیاس مفاهیم پایه (۲۲ سؤال)، آشنایی با اعداد و شمارش (۱۲ سؤال)، هندسه و آگاهی فضایی (۱۱ سؤال) و اندازه‌گیری (۲ سؤال) طراحی شد. تعداد سؤال‌های هر طبقه و مؤلفه براساس اهمیت و وزن هر کدام از مفاهیم بر مبنای حجم مربوط به آنها در کتاب‌های ریاضی پیش‌دبستانی و نیز با رعایت میزان سهولت و دشواری هر سؤال تعیین شده است.
مفاهیم پایه: شامل درک کودک از اندازه، رنگ‌ها، شباهت‌ها و تفاوت‌ها، ارتباط‌یابی، الگوها، تناظر یک به یک، آشنایی با اعداد و شمارش، هندسه و آگاهی فضایی (درک مکان، جهت فضایی و جایگاه اشیاء شناخت اشکال) و اندازه‌گیری با استفاده از واحدهای غیراستاندارد است.
مجموعه آزمون‌های مهارت‌های سواد اولیه خواندن و نوشتن – ساحت شناختی
آزمون‌های مهارت اولیه سواد، مجموعه ابزاری است که به منظور بررسی مؤلفه‌های اولیه خواندن و نوشتن طراحی و اقتباس شده است تا مناسب‌ترین برآورد را از توانایی‌های اولیه سواد کودکان پیش‌دبستانی به عمل آورد. این ابزار برای کودکان ۵ سال تا ۵ سال و ۱۱ ماه و نیز کسانی تهیه شده است که مشکلات مربوط به آگاهی‌ها و توانایی‌های مورد نیاز اولیه را برای ورود به دوره دبستان تجربه میکنند و این تجربه‌ها بر یادگیری و مهارت‌های تحصیلی آنها تأثیر میگذارد.
منابع:
دادستان، پ. عسگری، ع. حاجی‌زادگان، م (۱۳۸۹) گسترش یک مقیاس راهبردهای مقابله‌ای در دانشجویان: دو فرم موازی. فصل‌نامه روان‌شناسان ایرانی، ۱۵- ۲۱۷-۲۳۳.
نیوکامر، ف، هامیل، د (۱۳۹۰) آزمون رشد زبان TOLD – P:3: انطباق و هنجاریابی، مترجم: اصغر مینایی، سعید حسن‌زاده، انتشارات: وزارت آموزش و پرورش، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، چاپ سوم
شهیم، س، (۱۳۹۰) مقیاس تجدبد نظر شده وکسلر برای کودکان، مرکز نشر دانشگاه شیراز، چاپ ششم
Miller, D. C., Micgie, A., & Miller, M. A (1997). Kindergarten Inventory of Social/Emotional Tendencies (KIST). Kindergarten Interventions and Diagnostic Services.
Humphry, L, L (1982). Children’s and teachers’ perspectives on children’s self-control: the development of two rating scales. Journal of consulting and clinical psychology, 50(50), 624.
